Οι Άγιοι Δέκα είναι χωριό της επαρχίας Καινουργίου του Νομού Ηρακλείου Κρήτης, με 796 κατοίκους το 2001. Βρίσκεται στο 44ο χιλιόμετρο του οδικού άξονα Ηρακλείου-Μοιρών και αποτελεί την έδρα του Δήμου Γόρτυνας.
Το χωριό είναι χτισμένο σε κατάφυτο ύψωμα με θαυμάσια θέα ανάμεσα σε ελαιώνες, στη βόρεια πλευρά της πεδιάδας της Μεσαράς, πάνω σε ερείπια της αρχαίας Γόρτυνας. Βρίσκεται σε υψόμετρο 170 μέτρων.
Πιθανολογείται μάλιστα ότι εκεί βρισκόταν το νεκροταφείο της Γόρτυνας. Άλλωστε πολλά από τα σπίτια του χωριού έχουν χτιστεί με οικοδομικό υλικό από τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Στο Μικρό Μουσείο της Γόρτυνας εκθέτονται ευρήματα της περιοχής.
Στον οικισμό βρίσκονται οι ναοί των Αγίων Δέκα και του Αγίου Νεκταρίου.
Το χωριό οφείλει το όνομά του στους δέκα κρητικούς χριστιανούς, που μαρτύρησαν εκεί κατά τη διάρκεια των διωγμών που πραγματοποίησε ο Δέκιος το 250 μ.Χ. Στο σημείο όπου μαρτύρησαν,στη θέση “Ἀλώνιον”, βρίσκεται σήμερα η κεντρική εκκλησία του χωριού η οποία κτίστηκε τον 12ο αιώνα. Λίγα μέτρα πιο πέρα,στο σημείο όπου ετάφησαν υπάρχουν σήμερα οι τάφοι των Αγίων Δέκα και ο ναός της Αγίας Λίμνης.Οι Άγιοι Δέκα ήταν αλφαβητικά οι: Αγαθόπους, Βασιλείδης, Γελάσιος, Ευάρεστος, Ευνικιανός, Εύπορος, Ζωτικός, Θεόδουλος, Πόμπιος και Σατουρνίνος. Το μάρμαρο που γονάτισαν οι Άγιοι Δέκα για να αποκεφαλιστούν, φυλάσσεται σε ειδική προθήκη στο Μητροπολιτικό Ναό του χωριού. Πάνω στο μάρμαρο είναι αποτυπωμένες οι γονατιές όλων των Αγίων. Το χωριό πανηγυρίζει στις 23 Δεκεμβρίου. Κατα την ημέρα αυτή κάθε χρόνο τελείται πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία με την παρουσία Μητροπολιτών από όλη την Κρήτη και ιερέων της γύρω περιοχής.
Εξαιτίας της θέσης τους, η συγκοινωνία με το Ηράκλειο είναι πολύ πυκνή. Οι Άγιοι Δέκα έχουν αστυνομικό σταθμό, νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο, περιφερειακό ιατρείο, ταχυδρομείο και τηλεπικοινωνιακό κέντρο, Πολιτιστικό Σύλλογο Γυμναστήριο του πολιτιστικου συλλογου οπου στεγάζεται στο παλαιό γραφείο της κοινότητας Αγίων δεκα και αθλητικό σωματείο, με το όνομα “Γόρτυς”, καθώς και γήπεδο. Επίσης λειτουργεί ΚΕΠ και τράπεζα. Στα τέλη του 2010 παραδόθηκε προς χρήση το νέο δημαρχείο, που τώρα στεγάζει τις υπηρεσίες του νέου διευρυμένου Δήμου Γόρτυνας. Στα άμεσα σχέδια είναι η ολοκλήρωση της κατασκευής και η λειτουργία οίκου ευγηρίας. Μέσα στο χωριό βρίσκεται ο αρχαίος ναός των Αγίων Δέκα και στη θέση Αγιά Λίμνη το προσφάτως ανακαινισθέν παρεκκλήσι των Αγίων Δέκα, όπου μέσα στις στοές βρίσκονται οι τάφοι τους.
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΑΓΙΩΝ ΔΕΚΑ
Πρόεδρος – Καπαρουδάκης Γιάννης
Αντιπρόεδρος – Κυριακάκης Νικόλαος
Γραμματέας – Καταχανάκης Αναστάσιος
Ταμίας – Μπιτσακάκης Ιορδάνης
Β’ ταμίας – Μασαούτη Ολυμπία
Α’ μέλος – Φανουράκης Ηλίας
Β’ μέλος – Μαριδάκης Γεώργιος
Α’ αναπληρωματικό μέλος – Αγριμάκη Πηνελόπη
Β’ αναπληρωματικό μέλος – Δασκαλάκης Παναγιώτης
Στα νοτιοδυτικά του χωριού βρίσκεται το Φυλακείον, όπου φυλάσσονται αγάλματα, επιγραφές και γλυπτά ευρήματα από την αρχαία Γόρτυνα.
Το Δημοτικό διαμέρισμα των Αγίων Δέκα έχει συνολικά 902 κατοίκους και 2 οικισμούς. Είναι:
οι Άγιοι Δέκα, έδρα του Δημοτικού διαμερίσματος και
ο Βουρβουλίτης με 106 κατοίκους. Στον οικισμό βρίσκεται Δημοτικό Σχολείο και ο ναός του Αγίου Ιωάννη.
Ενορία
Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του χωριού έχει διαδραματίσει και η ενορία.Στην ενορία υπάγονται εκτός των εκκλησιών Άγιοι Δέκα,Άγιος Νεκτάριος και Αγία Λίμνη που βρίσκονται εντός του χωριού, πλήθος από παρεκκλήσια και ξωκκλήσια.
Ενδεικτικά:
Η Παναγία η Κερά,βρίσκεται 1 χιλιόμετρο δυτικά του χωριού,εντός του αρχαιολογικού χώρου της Γόρτυνας.Ο ναός είναι γνωστός και ως Αγιος Τίτος . Είναι ένα από τα πιο επιβλητικά μνημεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Ιδρύθηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού ή του Ηράκλειτου τον 6ο μ. χ. αιώνα και έχει πολλές ομοιότητες με την Εκατονταπυλιανή της Πάρου. Λειτουργείται την Τρίτη του Πάσχα.
Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος και η Αγία Μαρίνα, βρίσκονται πλησίον του Γυμνασίου προς τα δυτικά.Είναι αρχαίοι ναοί και έχει γίνει μια μικρή διαμόρφωση του χώρου που τους περιβάλλει, με σκοπό στο μέλλον να γίνει ένας χώρος πρασίνου.
Ο Προφήτης Ηλίας, βρίσκεται στην κορυφή του ομώνυμου λόφου,στους πρόποδες του οποίου είναι κτισμένο το χωριό.Απέχει από το χωριό 2,5 χιλιόμετρα περίπου και ελκύει κάθε καλοκαίρι στις 20 του Ιουλίου αρκετούς πιστούς από το χωριό αλλά και από το γειτονικό οικισμό Βουρβουλίτη.
Ο Άγιος Στυλιανός,βρίσκεται 1,5 χιλιόμετρο έξω από το χωριό,στον δρόμο προς Ηράκλειο. Κάθε χρόνο στις 26 Νοεμβρίου προσελκύει πλήθος πιστών από την ευρύτερη περιοχή του κάμπου της Μεσαράς και όχι μόνο καθώς τελείται αρχιερατική Θεία Λειτουργία.
Επίσης η ενορία διαθέτει το παλαιό πνευματικό κέντρο,κτίριο του 1880, δίπλα από την εκκλησία,και το νέο, στο κέντρο του χωριού με μεγάλη χωρητικότητα,όπου και διεξάγονται διάφορες εκδηλώσεις σε συννενόηση με τον Πολιτιστικό Σύλλογο και τη δημοτική αρχή.
Σε χάρτες και έγγραφα του 1583 ο οικισμός αναφέρεται με την ονομασία Agius Dheca και με 308 κατοίκους.
Από το χωριό καταγόταν η οικογένεια επαναστατών του Μαλικούτη. Σημαντικοί οπλαρχηγοί ήταν ο Νικόλαος (ο οποίος εκτέλεσε το γενίτσαρο της Μεσαράς Αγριολίδη και αργότερα σκοτώθηκε ο ίδιος και διασύρθηκε από τους Τούρκους), ο Μιχαήλ και ο Μανούσος.
Κατά την περίοδο που ήταν επίσκοπος ο Βασίλειος Μαρκάκης και μέχρι το 1945, οπότε και έγινε Μητροπολίτης Κρήτης, το χωριό υπήρξε έδρα της επισκοπής Γορτύνης και Αρκαδίας. Ο ίδιος δώρισε το ιδιόκτητο μέγαρο της επισκοπής στον ΕΟΤ και έκτοτε χρησιμοποιείται ως τουριστικός ξενώνας, με την ονομασία “Βασιλείου Μέλαθρον”.Τα τελευταία χρόνια στο μέγαρο είχαν εγκατασταθεί οι υπηρεσίες του Δήμου ως μια προσωρινή λύση στο πρόβλημα στέγασης.